فرم سونات

ساختار قطعه موسیقی، اسکلت آن است، فرم آن است، که تعریف یا تعیین می‌کند چه قسمتهایی داشته باشد آن قطعه، هر کدام کجا باشند، و چطور به هم وصل شوند. سونات فرم است، سنفونی، کنسرتو، همه فرم هستند. درست مثل فرم شعر، ده بیت عاشقانه، بیت اول مصرع (به فتح صاد مشدد بخوانید، بر وزن مکرر) وبعد همه مصراعهای زوج مقفی (به فتح قاف و تشدید فا، بر وزن مربا)، می‌شود فرم غزل. تعداد بیتها را زیاد کنید و موضوع را تشریح و تعریف به جای دلدادگی، با همان فرمول قافیه، می‌شود قصیده

معمول‌ترین فرم که از اوایل دوران کلاسیک رایج بوده فرم سونات است. هر چند عبارت یا اصطلاح "فرم سونات" ساختار فقط موومان (قسمت) اول بسیاری از فرمهاست، اما به تسامح به ساختار کل موومانهای سونات گفته می‌شود. برای مبتدی این توضیح بد نیست که موومان یعنی یک قسمت هر اثر موسیقی. موومانها مستقلند به این سبب که جدا از هم اجرا می‌شوند، معمولا با توقفی کوتاه، اما به هم مربوطند در عین استقلال. در فاصله بین دو موومان می‌توان نفسی گرفت یا حتی کوک ساز یا سازهای ارکستر را اصلاح کرد. ولی به عنوان شنونده حاضر در کنسرت، توجه کنید که در این فاصله تشویق ضرورت ندارد، یا مرسوم نیست، ذنبی لایغفر هم نیست البته. بعضی نوازندگان یا رهبرهای ارکستر می‌گویند از این قصه ملال ندارند، که نشان می‌دهد چند شنونده جدید که اولین حضورشان در کنسرت است به جمع علاقه‌مندان موسیقی اضافه شده‌اند! خیر است

باری، سونات (به مفهوم گسترده‌تر آن) چهار موومان دارد. همین جا تذکر دهم، ایراد نکنید فلان سونات پنج موومان دارد. بچه شش انگشتی هم متولد می‌شود، به ندرت. از این پس هر قاعده‌ای گفته می‌شود عام است و نه ناظر بر استثناها. از نظر ساز بندی بیشتر با یک ساز همراه با پیانو (یا کلاوسن یا هر ساز کلاویه دار) اجرا می‌شود، گاهی فقط با پیانو. در صورت اول به اسم سونات آن ساز خوانده می‌شود، مثل سونات ویولن (یعنی سونات برای ویولن و پیانو) یا سونات کلارینت

موومان اول به فرم سونات است به مفهوم خصوصی‌تر آن، قدری سخت شد؟ بگذارید تکرار کنم، موومان اول سونات آن چیزی است که از قدیم و به طور اوریژینال فرم سونات می‌خواندند، کم کم به کل چهار موومان سونات تعمیم یافت. نمودار این فرم در شکل بالا ساده شده است. دو قسمت اکسپوزیسیون و راکسپوزیسیون یا رکاپیتولاسیون قسمتهای اساسی فرم سونات هستند. معمولا دو تم اول و دوم در ابتدا (اکسپوزیسیون) شنیده می‌شوند، و بعد به همان شکل یا در تنالیته‌های مرتبط در ادامه موومان (رکاپیتولاسیون) تکرار می‌شوند. بین این دو قسمت، دو تم اصلی تغییر شکل می‌دهند و بسط و گسترش می‌یابند. این قسمت میانی به همین دلیل دولوپمان (گسترش) نام دارد. در قسمت دولوپمان، اثری از دو تم به شکل اولیه نیست، ولی در عین حال به خوبی شباهتهایی با آنها حس می‌شود. گاهی بین دو تم پلی کوتاه برای ارتباط بهتر این دو اضافه می‌شود. در آخر موومان هم از یک جایی حس می‌کنید گوشتان برای ختم قضیه آماده می‌شود. این قسمت کودا نام دارد که کم کم موومان را به پایان می‌برد. سرعت موومان اول تند تا معتدل است

موومان دوم فرمهای بسیار متنوعی دارد، حتی به فرم والس هم دیده شده گاهی. اما رایج‌ترین فرم برای موومان دوم تم و واریاسیون است. در این فرم آهنگساز یک تم چهار یا هشت یا شانزده میزانی معرفی می‌کند و بعد بارها و بارها آن را تغییر شکل می‌دهد. هر یک از این شکلهای تغییر یافته را یک واریاسیون می‌گویند. تغییرها می‌توانند ملودیک باشند یا ریتمیک، حتی در ساده‌ترین شکل، با تغییر تنالیته از ماژور به مینور یا به گامهای همسایه. سرعت موومان دوم، در تضاد با مومانهای قبلی و بعدی، معمولا آهسته است

موومان سوم در دوران کلاسیک به فرم منوئه بود، رقصی سه ضربی، سنگین، محتشم. مقصودم از سنگین باوقار است و نه کند، سرعت منوئه معتدل (مودراتو) است معمولا. در منوئه دو یا سه عبارت هر کدام با یک بار تکرار به دنبال هم می‌آیند. بعد قسمتی به اسم تریو، اغلب روان‌تر از منوئه و با تغییر نتالیته می‌آید که خود ساختاری مثل منوئه دارد، یعنی دو یا سه عبارت، هر کدام با یک تکرار. در انتها قسمت اول منوئه تکرار می‌شود، ولی این بار هر عبارت فقط یک بار (بدون تکرار) می‌آید. بتهوون منوئه را تندتر و شوخ‌تر کرد. نامش هم به اسکرتزو تغییر یافت. بعد از بتهوون همه رمانتیکها از همین اسکرتزو برای موومان سوم استفاده کردند

موومان چهارم یا فیناله تند تا بسیار تند است و معمولا فرم روندو دارد. این فرم یک برگردان یا بند دارد که مرتب تکرار می‌شود، به شکل بالا. بین هر دو بار تکرار متوالی برگردان، یک قسمت جدید می‌آید که غالبا ملودی دیگری دارد اصلا. روندو می‌تواند پنج بخشی باشد با سه بار برگردان و دو واسطه، یا هفت بخشی با چهار بار برگردان و سه واسطه. روندو هم بیشتر با یک کودای تند و مهیج کل اثر را به پایان می‌برد. حالا می‌توانید تا می‌خواهید دست بزنید! یا نزنید، اگر دوست نداشته‌اید اجرا را

سنفونی هم به فرم سونات است در ساختار، فقط از نظر ساز فرق دارد با سونات. سنفونی به جای یک یا دو ساز با ارکستر بزرگ اجرا می‌شود که به همین سبب ارکستر سنفونیک نام دارد

کنسرتو هم به فرم سونات است با تفاوت در سازها و هم تعداد موومانها. در سونات پیانو همراهی می‌کند یک ساز سولو را، در کنسرتو ارکستر سنفونیک همراهی را بر عهده دارد. کنسرتوی ویولن برای یک ویولن تنها همراه با ارکستر سنفونیک است مثلا. ساز تنها را سولو می‌گویند در کنسرتو و ارکستر را توتی. منوئه هم غالبا در کنسرتو نیست. بیشتر کنسرتوها سه موومان دارند، موومان اول به فرم سونات (به مفهوم خاص)، موومان آهسته، و موومان سوم یا فیناله به فرم روندو. باید اضافه کرد که کنسرتو برای هنرنمایی نوازنده سولو تصنیف می‌شود و معمولا اجرای پارت سولو بسیار مشکل است. بیشتر آهنگسازان برای آن که باز هم فرصتی بیشتر به سولیست بدهند برای خودنمایی، در اواخر موومان اول، پیش از کودا، قسمتی را به سولو بدون همراهی توتی اختصاص می‌دهند که کادنزا نام دارد و نوعی بندبازی است برای سولیست. گاهی این قسمت را خود آهنگساز نمی‌نویسد و جایش را خالی می‌گذارد تا بعد هر نوازنده‌ای به سلیقه و با توجه به توان تکنیکی خودش کادنزایی تصنیف کند

همه این قاعده‌ها اما برای نقض کردن است در هنرها. می‌گویند قاعده را بیاموز، تمرین کن، و بعد روش نقضش را یاد بگیر! نفیس‌ترین سنفونی تاریخ موسیقی، سنفونی نهم بتهوون است که چهار تک‌خوان و گروه کر به ارکستر سنفونیک اضافه شده‌اند، این هیچ، اسکرتزو موومان دوم است و قسمت آهسته موومان سوم. پیانو کنسرتوی دوم برامس چهار موومان دارد. سنفونی فانتاستیک برلیوز و سنفونی ششم بتهوون پنج موومان دارند. کم نیست تعداد این استثناها

فرمهای موسیقی بی‌شمارند، شاید بعدا فرصتی شود برای پرداختن به همه آنها یا بعضی دیگر لااقل. ولی آشنایی با فرم سونات سرنخ را به دست علاقه‌مند موسیقی می‌دهد که فرم یعنی چه و چطور باید دنبال فرم بگردد، تا بتواند موقع شنیدن موسیقی سعی کند ساختار آن را خود کشف کند اگر قبلا با آن فرم آشنا نشده، و چه لذتی دارد این اکتشاف

منوئه (موومان سوم) از سنفونی زیبای نمره 39 موتزارت کوشل 543 را ببینید با اجرای فیلارمونیک وین به رهبری کارل بوم