چرنوبیل

حادثه چرنوبیل بعد از بیست سال هنوز ابهام آلود است. علت(های) دقیق فاجعه و پیامدهای آن کمتر به روشنی انتشار یافته و از حد شایعه‌های افواهی گذر نکرده است. در مرور کتاب "اخلاق حرفه‌ای در مهندسی" نوشته گوردون اندروز، مطلبی در این مورد دیدم که موجز و مختصر به خوبی شرح مصیبت داده، بد ندیدم نقلش را اینجا، نه با ترجمه کلمه به کلمه بلکه با تلخیص

مقدمات
نیروگاه اتمی چرنوبیل در صد کیلومتری شمال کیف، پایتخت اوکراین است. تا سال 1986 چهار رآکتور داشت که در حوالی سالهای 1977 تا 1986 ساخته شده بودند. قریب 4000 مگاوات برق محصول این نیروگاه بود، به شرط حصول ظرفیت کامل. طرح رآکتورها را می‌توان کاملا روسی دانست، با آب به عنوان خنک کننده و گرافیت در نقش مودراتور(1)، ترکیبی که در هیچ نیروگاه دیگر به کار نرفت و نرفته است

چند دقیقه‌ای نگذشته بود از یک ساعت بعد از نیم شب بیست و ششم آوریل 1986، رآکتور چهارم منفجر شد و ابرهایی غلیظ از پلوتونیوم، سزیوم و دی اکسید اورانیوم به هوا رفت. تلخ‌ترین حادثه اتمی تاریخ شکل گرفت. آن زمان اوکراین جزئی از اتحاد جماهیر شوروی بود، با همه محدودیتهای سیاسی و اجتماعی آن نظام. مقامات از درز کردن هر خبری جلو گرفتند و حتی از انتشار اخطارهای ایمنی برای محلیان خودداری کردند. در واقع خبر فاجعه تنها دو روز بعد به طور محدود گزارش شد، نه در شوروی، بلکه توسط کارشناسان سوئیسی که از گسترش مواد رادیواکتیو در سراسر کشورهای اسکاندیناوی مطلع شدند

علتهای حادثه
انفجار رآکتور چهارم سه دلیل عمده داشت: طراحی ضعیف، آموزش ناکافی نفرها، و حاشیه ناچیز ایمنی. در سایت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی چنین آمده: روز بیست وپنجم آوریل، کارشناسان نیروگاه در رآکتور چهارم آماده می‌شدند برای آزمایش امکان تداوم کار توربینها بعد از خاموشی احتمالی برق. این آزمایش معمول بود، هم در همین نیروگاه و هم در سایر جاها، به رغم آگاهی از خطر ناپایداری شدید این رآکتورها در افت یا قطع جریان برق. با کاهش آب خنک کن، جریان خروجی افزایش یافت. وقتی افراد حاضر در محل از شرایط ناپایدار رآکتور بر اثر خطاهای عملیاتی باخبر شدند، خطاهای قبلی طراحی هم مزید بر علت شد و فاجعه قطعیت یافت. انفجار حاصل درپوش رآکتور را پرتاب کرد و مواد هسته‌ای به هوا رفتند. انفجار دوم هم به پرتاب گرافیت سوخته به طرف شعله‌های آتش کمک کرد

اختلاف نظر هست بین کارشناسان در باب علت انفجار دوم. گرافیت تا نه روز بعد از حادثه می‌سوخت و رادیواکتیو به هوا می‌فرستاد. در مجموع دوازده جلویش هجده صفر بکرل مواد رادیواکتیو آزاد شد و هلیکوپترهای امداد 5000 تن دولومیت و ماسه و قلع در منطقه پاشیدند تا گسترش رادیواکتیویته محدود شود

آسیبها و مرگ ومیر
گفته شد سی نفر در این حادثه فوری جان باختند و ده نفر بر اثر آن سرطان تیروئید گرفتند و درگذشتند. ولی این عددها بی‌تردید واقعی نیست. گزارشی که دو سال بعد در سال 1988 انتشار یافت معقول‌تر به نظر می‌رسد: صدها کشته و زخمی، تخلیه چندین شهر شامل صدها هزار انسان که بی‌خانمان شدند، گسترش وحشتناک رادیواکتیو، پاک‌سازی مکرر ساختمانهای محل و تخریب بعضی از آنها، اعلام محدوده ممنوع به شعاع سی کیلومتر، ازبین بردن خوراکیهای آلوده و سمی و جابجایی هزاران راس از احشام، و میلیونها تست پزشکی و مداوای افراد مبتلا که هنوز ادامه دارد

پیامدها
واحد چهارم چرنوبیل بلافاصله بعد از حادثه در بتن مدفون شد تا سه رآکتور دیگر از کار نیفتند. اما هزینه‌ای که صرف شد تا ایمنی آن واحدها افزایش یابد سرسام‌آور بود. روسیه شوروی نیازی وافر به برق حاصل از این نیروگاه داشت، لذا تعطیل نکرد کل سایت را. واحد دوم به دنبال آتش سوزی در جایگاه توربینها در سال 1991 بسته شد، واحد یکم در سال 1997 متوقف شد، و سرانجام نیروگاه با تعطیلی واحد سوم در دسامبر 2000 به تاریخ پیوست

گریگوری مدودوف در سال 1989 اسراری ناگفته از فاجعه را در کتاب "حقایق چرنوبیل" انتشار داد، کتابی که در 1991 به انگلیسی ترجمه شد. مدودوف در دهه هفتاد، در زمان ساخت و احداث، سرمهندس سایت چرنوبیل بود. ادعای او این است که عناوین شغلی حساس نیروگاه به افراد کم تجربه واگذار شد. نباید بی‌ربط باشد این ادعا، از کسی که معاون وزارت انرژی در امور نیروگاههای اتمی بوده است

نتایج
در دهه‌های بعد از فاجعه چرنوبیل، مهندسی انرژی اتمی به بلوغ رسیده و دستورالعملهای فنی بسیار سخت‌تر گرفته‌اند. در کانادا سیستمی معروف به کندو برای نیروگاهها ابداع شده که ایمنی فوق‌العاده بیشتری دارد نسبت به نیروگاههای روسیه و حتی نیروگاههای آب سبک امریکا. در این واحدها از آب سنگین استفاده می‌شود به جای گرافیت

به هر شکل، فاجعه چرنوبیل و حتی حادثه نیروگاه "جزیره سه میلی" در ایالات متحد اخطارهایی بودند گران‌بها. حتی در زمان حاضر که احتمال چنین حوادثی بسیار ناچیز گفته شده، این احتمال صفر نیست

توضیح (1) مودراتور نوشتم چون راستش نه معادل رسمی آن را در فارسی بلدم و نه اطلاعی وسیع از طرح نیروگاه اتمی دارم که بدانم مودراتور چیست تا بلکه خودم واژه بسازم. ممنون می‌شوم کمک کنید